مدیریت ریسک چیست و چه نقشی در موفقیت سازمان دارد؟

زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه

مدیریت هر سازمان یا پروژه بزرگ پیچیدگی‌های زیادی دارد و موفقیت در آن منوط به عوامل متعددی است. همچنین این نوع سازمان‌ها و پروژه‌ها سرمایه‌گذاری‌های زیادی لازم دارند که باعث بالا رفتن هزینه شکست در آنها می‌شود. به همین دلیل است که مدیریت ریسک به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در پیاده‌سازی پروژه بزرگ بسیار محسوب می‌شود. در این مقاله ضمن تعریف مدیریت ریسک و معرفی انواع آن، به بررسی نقش آن در موفقیت کسب و کارها، چرخه مدیریت ریسک و ابزارهای مدیریت ریسک خواهیم پرداخت.

منظور از مدیریت ریسک چیست و انواع ریسک‌ها کدامند؟

مدیریت ریسک فرآیندی است که در آن سازمان‌ها تلاش می‌کنند تا انواع خطرات بالقوه‌ای که سازمان را تهدید می‌کند، شناسایی، ارزیابی و کنترل کنند. این ریسک‌ها می‌توانند انواع مختلفی داشته باشند و از لحاظ مالی، قانونی، امنیتی و … برای سازمان شما تهدید کننده باشند. منشاً این ریسک‌ها نیز می‌تواند متنوع باشد و مثلاً ناشی از بدهی‌های زیاد، عدم اطمینان مالی، اشتباهات مدیریتی و حتی حوادث و بلایای طبیعی ناشی شوند.

در گسترده‌ترین سطح نیز، مدیریت ریسک سیستمی است که از افراد، فرآیندها و فناوری استفاده کرده و سازمان را قادر می‌سازد تا اهداف خود را با درنظر گرفتن خطرات و ریسک‌های موجود تعیین و پیگیری کند. مدیریت ریسک همچنین، با کنترل و کاهش تهدیدات بالقوه، یک کسب و کار را قادر می‌سازد تا ضمن کاهش هزینه‌های ناشی از آسیب‌های احتمالی، از خود در برابر عدم قطعیت محافظت کرده و موفقیت خود را تداوم ببخشد.

لازم است توجه داشته باشید که مدیریت ریسک یک فرآیند مستمر برای مقابله و پیشگیری از این تهدیدها و در صورت وقوع، رفع آسیب‌های ناشی از آنهاست. برخی از انواع این ریسک‌ها و تهدیدات، عبارتند از:

• ریسک‌های مالی

ریسک‌های مالی به ریسک‌های مرتبط با سرمایه یا پول اشاره دارد. هیچ سازمانی بدون جریان سرمایه کافی نمی‌تواند به اهداف خود دست پیدا کند. بنابراین، سازمان‌ها باید به مواردی مانند ریسک نرخ بهره، میزان بدهی، جریان نقدینگی، تورم، ارزش دارایی و سایر ریسک‌های مالی توجه کنند.

• ریسک‌های ایمنی

ریسک‌های ایمنی سلامت کارکنان و مشتریان را تهدید می‌کنند. بنابراین، نظارت و پشگیری از آنها برای حفظ منافع سازمان ضروری است. این ریسک‌ها می‌تواند شامل خطر آتش سوزی، تغییرات آب و هوایی شدید، سرقت و … باشد.

• ریسک‌های حقوقی

ریسک‌های پیروی از قوانین، ریسک‌هایی هستند که ماهیت حقوقی دارند و از عدم پیروی از قوانین ناشی می‌شوند. به عنوان نمونه، هرگونه جرم یا تخلف از مقررات دولتی می تواند برای سازمان خطرناک باشد. این تخلفات می‌تواند شامل قانونی شامل آلوده کردن محیط زیست، تخلفات بورسی و جرایم مالیاتی باشد.

• ریسک‌های استراتژیک

این دسته از ریسک‌ها خطراتی هستند که ماهیت آنها استراتژیک و بنیادین است. به عنوان نمونه، تغییر در تقاضای مصرف کننده یا پیدایش رقبای قوی می‌تواند برای یک کسب و کار تهدیدی استراتژیک باشد که اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند زیان هنگفتی به شرکت وارد کند. برخی دیگر از نمونه‌های ریسک‌های استراتژیک عبارتند از تغییرات مدیریتی، آسیب به برند، روندهای اجتماعی، تغییرات فناوری و غیره.

• ریسک‌های عملیاتی

ریسک‌های عملیاتی خطراتی هستند که از اختلال در عملیات روزانه سازمان ناشی می‌شوند، مانند اعتصابات کارگری. گاهی نیز ممکن است ناشی از فعالیت‌ها و تصمیمات داخلی شرکت مانند تغییر در رؤسای عملیاتی، تغییر در روش‌های کسب و کار و غیره باشند.

• ریسک‌های محیطی

ریسک‌های محیطی خطراتی هستند که در نتیجه تغییر در شرایط مربوط به محیط فیزیکی کسب و کارها به وجود می‌آیند. این خطرات می‌تواند شامل تغییرات آب و هوایی یا تغییرات سیاسی مربوط به حمل و نقل، محیط زیست، کشاورزی، سلامت، انرژی، صنعت و … باشد. به عنوان نمونه، خطرات زیست محیطی مانند آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تشعشعات، قطعی برق و آب و تغییرات شدید آب و هوایی می‌تواند بر سلامتی کارکنان و متعاقباً عملکرد سازمان تاثیر بگذارد.

چرا مدیریت ریسک اهمیت دارد؟

خطراتی که سازمان‌های امروزی با آن روبرو هستند به دلیل سرعت زیاد پیشرفت تکنولوژی و جهانی‌شدن، پیچیده‌تر شده‌اند. این خطرات اغلب به استفاده فراگیر از فناوری دیجیتال مربوط می‌شوند. بخشی از این خطرات نیز ناشی از تغییرات اقلیمی پیش‌بینی نشده هستند. این ریسک‌ها اگر سازمان شما را غافل‌گیر کند، ممکن است تاثیر جزئی بر هزینه‌های شما داشته باشد، اما در بدترین سناریو ممکن است عواقب آنها برای سازمان فاجعه‌بار باشد، مانند بار مالی قابل توجه یا حتی ورشکستگی کسب و کار. بنابراین سازمان‌های امروزی باید به دنبال به حداقل رساندن ریسک‌ها، نظارت و کنترل بر آنها و تقویت موقعیت خود باشند. برای دستیابی به این مهم، یک رویکرد منسجم، سیستمی و یکپارچه برای مدیریت ریسک اهمیت زیادی دارد.

به عنوان نمونه، یک نوع ریسک اخیر برای بسیاری از کسب و کارها، مشکلات مربوط به زنجیره تامین ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا بود که به سرعت به یک تهدید وجودی برای کسب و کارها تبدیل شد و بر سلامت و ایمنی کارکنان آنها، امکان انجام عملیات‌های روزمره آنها و توانایی تعامل آنها با مشتریان تأثیر گذاشت. بسیاری از کسب‌وکارها به خاطر نداشتن آمادگی نتوانستند از تاثیرات این همه‌گیری بر زنجیره تأمین خود جلوگیری کنند. به عنوان نمونه کسب و کارهایی که ذخیره کافی از قطعات کامپیوتری مانند نیمه‌رساناها نداشتند، در نتیجه اختلال در تولید این محصولات دچار مشکلات متعددی شدند.

با توجه به این بحران‌ها، ضروری است که سازمان‌ها نگاهی تازه به سازوکارهای خود برای مدیریت ریسک داشته باشند. علت دیگر اهمیت مدیریت ریسک این است که نقش مهمی در رقابتی ماندن کسب و کارها ایفا می‌کند. کسب و کارهایی که تنها به رویکرد واکنشی در برابر ریسک‌ها اکتفا می‌کنند، نسبت به رقبای خود آسیب‌پذیرتر خواهند بود.

انواع مدیریت ریسک کدام است؟

با توجه به انواع ریسک‌هایی که سازمان‌ها ممکن است با آنها مواجه شوند، مدیریت ریسک نیز به انواع مختلفی تقسیم می‎‌شود. مهم‌ترین انواع مدیریت ریسک عبارتند از:

• مدیریت ریسک مالی:

این نوع مدیریت ریسک شامل شناسایی و مدیریت ریسک‌های مالی مانند ریسک تغییرات بازار، ریسک‌های ناشی از بدهی‌ها و ریسک‌های ناشی از میزان نقدینگی است. به عنوان مثال، ریسک‌های اعتباری ممکن است به دلیل بدهی وام‌ها، بدهی‌های پرداخت نشده توسط مشتریان و یا تغییرات نرخ بهره بانکی به وجود بیاید. در این نوع مدیریت ریسک، ابتدا باید ریسک‌های مالی که ممکن است بر سازمان تأثیر بگذارند، شناسایی شوند. سپس، می‌توان راهکارهایی را برای کنترل و کاهش این ریسک‌ها پیاده‌سازی کرد.

• مدیریت ریسک پروژه:

به فرایندی گفته می‌شود که در آن ریسک‌های مربوط به پروژه شناسایی، تحلیل، ارزیابی و کنترل می‌شوند تا کیفیت و موفقیت پروژه تضمین شود. در این فرایند، پس از شناسایی و تحلیل ریسک‌های مرتبط با پروژه، احتمال و تأثیر هر کدام بر پروژه تعیین و اقدام‌های کنترلی و پیشگیرانه متناسب برای آنها مشخص می‌شود. مدیریت ریسک پروژه، احتمال وقوع خطاها، تأخیر در پروژه و یا افزایش هزینه‌ها را کاهش می‌دهد.

• مدیریت ریسک استراتژیک:

این نوع مدیریت ریسک شامل شناسایی و مدیریت ریسک‌های مرتبط با وضعیت استراتژیک یک سازمان مانند شرایط رقابت در بازار، تغییر سلیقه مشتریان و گسترش فناوری‌های نوین است. به عنوان مثال، ریسک‌های رقابتی در بازار ممکن است به دلیل افزایش تعداد رقبا و یا محبوبیت یافتن محصولات و خدمات آنها به وجود بیاید. در این نوع مدیریت ریسک، راهکارهای پیشگیری و کاهش این ریسک‌ها پیگیری می‌شود.

• مدیریت ریسک عملیاتی:

این نوع مدیریت ریسک شامل شناسایی و مدیریت ریسک‌های مرتبط با فعالیت‌های روزانه یک سازمان مانند عدم ایمنی کارکنان، عدم فعالیت صحیح مدیران، اعتصابات کارکنان و بی‌ثباتی در فرآیندهای کاری است. مدیریت ریسک عملیاتی به دنبال پیشگیری از نقص در فرآیندهای کاری، اشتباهات انسانی، مشکلات فنی، اختلالات سیستمی و سایر مشکلات مربوط به فعالیت‌های روزمره سازمان است. مدیریت ریسک عملیاتی، همچنین به دنبال بهبود فرآیندهای کاری و استفاده از فناوری‌های جدید مانند نرم‌افزارهای اتوماسیون برای خودکارسازی فعالیت‌های روزمره سازمان است.

• مدیریت ریسک پایبندی به مقررات:

این نوع مدیریت ریسک شامل شناسایی و مدیریت ریسک‌های مرتبط با پایبندی به قوانین و مقررات، مانند نقض قوانین مالیاتی، رعایت قوانین مربوط به حریم خصوصی، رعایت قوانین مالکیت معنوی، رعایت تعهدات قراردادی و امثال اینهاست. در این رویکرد از برنامه‌های کنترلی، نظارتی و آموزشی به منظور پیشگیری از وقوع این نوع ریسک‌ها استفاده می‌شود.

• مدیریت ریسک فناوری اطلاعات:

در این نوع مدیریت ریسک، ریسک‌های مرتبط با فناوری اطلاعات مانند نقض امنیت داده‌ها و حریم خصوصی، حملات سایبری و خطرات دیگر مرتبط با فناوری اطلاعات شناسایی می‌شود. سپس برای کاهش این ریسک‌ها، روش‌هایی مانند استفاده از ابزارهای امنیتی و محافظتی، ایجاد فرآیندهای کنترلی، آموزش کارکنان و تدابیر امنیتی اتخاذ می‌شود.

• مدیریت ریسک زنجیره تأمین:

به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که در آن ریسک‌های مرتبط با زنجیره تأمین مانند مشکلات در تأمین مواد اولیه، تغییر در نیازهای مشتریان و یا نواسانات در قیمت‌ها شناسایی، ارزیابی، اولویت‌بندی و کنترل می‌شوند تا خطرات مربوط به این زنجیره به حداقل رسانده شود.

• مدیریت ریسک کسب و کار:

مدیریت ریسک کسب و کار یا Enterprise Risk Management به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که در آن همه ابعاد ریسک‌های مرتبط با سازمان شناسایی، ارزیابی و کنترل می‌شوند تا خطرات مربوط به فعالیت‌های سازمان به حداقل رسانده شود. با پیاده‌سازی مدیریت ریسک کسب و کار، سازمان قادر خواهد بود بهترین تصمیمات را درباره مدیریت ریسک‌های خود بگیرد و برای کاهش خطرات مرتبط با فعالیت‌های خود، استراتژی‌های مناسب را طراحی و اجرا کند.

چرخه یا فرآیند مدیریت ریسک چیست؟

دیدگاه‌های مختلفی در مورد مراحل و فرآیند مدیریت ریسک وجود دارد. با این حال رایج‌ترین دستورالعمل در مورد فرآیند مدیریت ریسک مربوط به استاندارهای ISO است که 5 مرحله اصلی را به شرح زیر شامل می‌شود:

1. شناسایی ریسک‌ها

اولین مرحله در فرآیند مدیریت ریسک، شناسایی و ارزیابی تهدیدات بالقوه علیه سازمان است. به عنوان مثال، شناسایی ریسک ممکن است شامل ارزیابی تهدیدات امنیتی در حوزه فناوری اطلاعات مانند تهدیدات مربوط به بدافزارها و باج افزارها و نوع آسیب‌های ناشی از آنها می‌باشد.

2. تجزیه و تحلیل ریسک‌ها

مرحله تجزیه و تحلیل ریسک‌ها، مرحله‌ای است که در آن میزان احتمال وقوع انواع تهدیدات بالقوه علیه سازمان و میزان اثرات مخرب آنها سنجیده می‌شود. یک ارزیابی ریسک موفق باید انتظارات قانونی، قراردادی، اجتماعی و اهداف سازمان را درنظر بگیرد.

3. اولویت‌بندی ریسک‌ها

در مرحله بعد، میزان احتمال وقوع ریسک‌های مختلف با هم مقایسه می‌شوند و آنها را بر اساس اهمیت و پیامد رتبه‌بندی می‌کنند. در واقع، تمامی ریسک‌هایی که یک سازمان با آن مواجه است به یک اندازه اهمیت ندارند. اولویت‌بندی ریسک‌ها کمک می‌کند تا ابتدا به مواردی رسیدگی شود که فوریت دارند یا می‌توانند آسیب بیشتری به کسب و کار وارد کنند.

4. کاهش یا رفع ریسک

در این مرحله به برنامه‌ریزی و توسعه روش‌ها و استراتژی‌هایی برای کاهش تهدیدات و ریسک‌ها پرداخته می‌شود. این مرحله، همچنین شامل اقداماتی است که برای کاهش مشکلات ناشی از تحقق ریسک‌ها و تبعات آنها انجام می‌شود.

5. نظارت بر نتایج

مدیریت ریسک یک فرآیند مستمر است که نیاز به نظارت و تعدیل کردن در طول زمان دارد. نظارت مستمر بر فرآیند مدیریت ریسک و تعدیل راهکارهای آن می‌تواند باعث تضمین پیشگیری حداکثری از انواع ریسک‌ها شناخته شده و ناشناخته شود.

راهکارها و استراتژی‌هایی مدیریت ریسک کدامند؟

همانطور که خواندید یکی از مراحل اصلی فرآیند مدیریت ریسک استفاده از روش‌ها و استراتژی‌های مختلف برای کاهش یا رفع ریسک‌هاست. در ادامه به توصیف پنج راهکار و استراتژی پذیرفته شده برای مقابله با ریسک می‌پردازیم:

• اجتناب از ریسک

در این روش، سازمان‌ها برای کاهش ریسک از فعالیت‌هایی که ممکن است برای آنها تهدیدکننده باشند، اجتناب می‌کنند. عدم سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی که شانس موفقیت آنها پایین است، یک نمونه از این استراتژی است. سازمان‌ها تنها در صورت عدم موفقیت در مدیریت ریسک با این استراتژی، از استراتژی‌های دیگری که در ادامه می‌خوانید استفاده می‌‌کنند.

• کاهش ریسک

در این روش، سازمان به جای حذف کامل ریسک، تلاش می‌کند تا ریسک را به حداقل برساند. بنابراین ضمن اینکه ریسک را می‌پذیرد، بر روی مهار کردن ضرر و زیان ناشی از گسترش آن تمرکز می‌کند. نمونه این روش، استفاده از مراقبت‌های پیشگیرانه در سازمان‌های بیمه در حوزه سلامت است.

• به اشتراک‌گذاری ریسک

زمانی که ریسک‌ها به اشتراک گذاشته شوند، میزان ضرر احتمالی آنها میان افراد بیشتری تقسیم شده و کاهش پیدا می‌کند. تشکیل شرکت یک نمونه خوب از اشتراک ریسک مربوط به یک کسب و کار است که در آن چندین سرمایه‌گذار با یکدیگر مشارکت می‌کنند تا در صورت شکست هر کدام تنها بخشی از ضرر را متحمل شوند.

• انتقال ریسک

یکی دیگر راهکارهای مقابله با ریسک، انتقال یک ریسک به شخص ثالث است. به عنوان نمونه قرارداد بیمه برای پوشش خسارت یا آسیب احتمالی دارایی، می‌تواند خطرات مرتبط با ملک را از مالک به شرکت بیمه منتقل کند.

• پذیرش ریسک

پس از اجرای تمامی راهکارهای فوق برای کاهش ریسک، همچنان مقداری ریسک باقی خواهد ماند، زیرا حذف همه ریسک‌ها (به جز از طریق اجتناب کامل از ریسک) عملاً غیرممکن است. این نوع تهدیدات، ریسک‌های باقیمانده نامیده می‌شود که باید برای پذیرش آنها تصمیم‌گیری شود.

کلام آخر

موفقیت در مدیریت ریسک نیازمند توجه سازمان‌‎ها به انواع ریسک‌ها و بکارگیری راهکارهای متناسب برای مقابله با آنهاست. یک دسته از راهکارهایی که می‌تواند برای مقابله با انواع متنوعی از ریسک‌ها بکار رود، استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات مانند هوش مصنوعی و اتوماسیون کسب و کار است. به عنوان نمونه هوش مصنوعی می‌تواند تجزیه و تحلیل‌های بهتری از داده‌های سازمان ارائه داده و ریسک‌های مربوط به خطاهای تصمیم‌گیری را کاهش دهد. اتوماسیون کسب و کار نیز می‌تواند خطاهای انسانی و ریسک عدم پیروی از قوانین را برطرف کند. برای آشنایی بیشتر با راهکارهای اتوماسیون اداری می‌توانید از مشاوره رایگان کارشناسان ما استفاده کنید.